Những người lính tình nguyện Việt Nam cuối cùng rời khỏi Campuchia đã hơn 20 năm. Bom đạn, mất mát và kiêu hãnh một thời, vẫn còn in đậm trong ký ức của bao gã trai chất ngất gian lao và tự hào, mà Phạm Sỹ Sáu là một gương mặt được nhiều người nhắc đến nhờ những câu thơ ghi lại năm tháng khó quên.
Tôi đọc thơ Phạm Sỹ Sáu từ lâu, và đôi lần định dùng cái tuổi trẻ sôi nổi của mình để viết về những câu thơ oi ả của anh, nhưng lần lữa mãi chưa thực hiện được. Rồi bỗng một ngày, khi bản thân có cảm giác sự già nua đang ám ảnh, tôi chợt thấy những tâm tình giản dị của Phạm Sỹ Sáu thật đáng trân trọng!
Thơ Phạm Sỹ Sáu có thế mạnh ở khẩu khí, nếu đọc vang lên trước đám đông sẽ thăng hoa vẻ đẹp hào sảng và giục giã của những “bài hành tráng sĩ mới” rộn rã theo bước chân người lính trẻ: “Sông Dịch nào rộng bằng sông Mê – kông / Sông Mê-kông sao bằng sóng ở trong lòng / Ttráng sĩ chừ lên rừng biên giới / Lá thư nhà thành nỗi chờ mong”. Chính vì vậy, không chỉ có trường ca Ra đi từ thành phố mà hầu hết thơ Phạm Sỹ Sáu đều có đặc tính càng dài càng thú vị. Giống như vóc dáng đường bệ của tác giả, thơ Phạm Sỹ Sáu khá nở nang về câu chữ và chi tiết, nhất là khi muốn thể hiện sự chân thành. Ví dụ, cách Điểm danh đồng đội mộc mạc ngay cả lối xưng hô và chia sẻ: “Hãy sắp hàng vào cho tao điểm danh / Những thằng lính ở miền xa rất trẻ / Hãy sắp hàng vào để nghe tao kể / Chuyện đánh nhau và chuyện… yêu nhau / A! Có thằng nào còn mang băng trắng trên đầu / Tiến một bước, nếu thấy còn chỗ trống / Đừng băn khoăn nếu có thằng hy sinh và thằng…chạy trốn / Còn lại tụi mình thì vẫn cứ thương nhau” thì cách Gửi bạn bè làm xong nghĩa vụ quân sự cũng đầy tếu táo: “Mai mày về với người yêu trong tay / Hãy hôn dùm tao những nụ hôn đời lính / Hãy nói dùm tao trong phút giây trầm tĩnh / Rằng: cám ơn nàng đã yêu lính biên cương”.
Tập thơ “Khúc ca đồng đội” của Phạm Sỹ Sáu.
Nhìn lại lịch sử Việt Nam thế kỷ 20 thấy nặng trĩu chiến tranh. Thi ca dự phần vào số phận dân tộc và sản sinh hàng loạt nhà thơ mặc áo lính. Khác với những nhà thơ mặc áo lính thời chống Pháp và chống Mỹ, những người lính tình nguyện trên đất bạn Campuchia như Phạm Sỹ Sáu có một giọng điệu mới mẻ hơn khi xuất hiện bằng một hình ảnh khác: “Có lớp lính vừa qua tuổi Đội viên / Llông tơ còn trên mặt / Còn làm nũng, giận hờn rất đỗi hồn nhiên / Những đồng đội khi tham gia trận đánh đầu tiên / Còn bật khóc khi thấy người bên cạnh mình ngã xuống / Gặp con gái Campuchia cười tay chân còn luống cuống”. Tâm trạng chung thường gặp ở những câu thơ viết trên tuyến lửa là nhớ nhung, mong ngóng, phập phồng, chia ly. Muốn định vị một khuôn mặt thơ, Phạm Sỹ Sáu đã chọn được một tần số cảm xúc riêng: “Chúng tôi ở rừng như người ở chịu / Mắc nợ thì nhiều mà trả được bao nhiêu”. Cứ vin vào món “nợ” ấy, Phạm Sỹ Sáu bồn chồn viết những câu thơ vun vén hành trang đời mình, lúc Ở phương này lặng lẽ “Ở phương này mây từ hướng Nam / Chiều bay lên rừng mù sương lam / Đêm anh ngồi gác trên hầm chốt / Thấy đất nước gần ở trong tay ôm”, và lúc Mùa mưa đời lính đi qua chầm chậm: “Rừng biên giới sâu vẫn vang tiếng cười / Mà nỗi nhớ cháy trong lòng lính trẻ / Mưa đã làm lành những con đường đất nẻ / Cho chúng tôi chân không bì bõm lội đi tuần”.
Những người khó tính rất dễ bỏ dở nửa chừng khi đọc thơ Phạm Sỹ Sáu vì anh hay phóng bút theo ngổn ngang cảnh vật xung quanh. Tôi cho rằng, đọc thơ Phạm Sỹ Sáu không chỉ để hiểu đời lính mà còn để tham khảo dữ liệu chiến tranh. Trong bối cảnh mong manh giữa sống và chết, thi ca thường mang lại nhiều thông tin chuẩn xác. Đây là một thông tin “Có ngày không kịp nói một câu tiếng Việt / Cứ ngỡ mình xa nước đã lâu năm”. Đây cũng là một thông tin “Trăng đêm nay sáng hơn / Bởi nụ cười rất xinh của cô gái vừa thoát khỏi đám cưới tập trung / Từ nay được làm người / Và được quyền làm vợ”. Và đây cũng là một thông tin “Đường phố tươi những chiếc váy hoa / Tươi gương lược phấn son một thời quên lãng”. Nhờ những thông tin chuyển tải qua thi ca, tôi và độc giả hôm nay mới có thể thấy chặng đường những người lính tình nguyện Việt Nam đã đi qua, từ ngày tháng cam go đến những giây phút thắng lợi. Cầm súng và làm thơ, cả hai nhiệm vụ đều có giá trị ngang nhau đối với một người lính như Phạm Sỹ Sáu. Anh đã phải viết hàng loạt câu lục bát chênh vênh “kỷ niệm xôn xao” để khắc họa một “ánh mắt liếc cháy buổi trưa”, như từng trải nghiệm bao khoảnh khắc căng thẳng mới gặp được bình yên.
Thơ Phạm Sỹ Sáu không lấp lánh bởi nghệ thuật ngôn từ cũng không sắc sảo bởi phương pháp ẩn dụ. Phẩm chất thi sĩ của Phạm Sỹ Sáu được bồi đắp bởi tâm hồn người lính. Với một Chùm hoa trước khi vào trận, Phạm Sỹ Sáu viết: “Có một phút giây bình yên / Trước giờ bước vào trận đánh / Mỗi người cảm thấy bên cạnh / Hoa đỏ nhìn mình trang nghiêm”. Hai chữ “trang nghiêm” không phải cái nhìn thường nhật cõi nhân sinh, mà là cái nhìn định mệnh của thi ca. Không thể nói khác hơn, chính hai chữ “trang nghiêm” của người lính đã chuyển mấy câu tường thuật đơn sơ thành những câu thơ ấm áp!
Có người từng hào hứng nhận định: Phạm Sỹ Sáu là một Phạm Tiến Duật của chiến trường Campuchia! Tôi không phủ nhận ý kiến ấy, nhưng ngoài nung nấu giữ gìn khúc ca người lính, thơ Phạm Sỹ Sáu còn chất chứa nhiều suy tư “anh hiểu nhiều về bóng đêm, nên cần ngọn đèn soi tỏ”. Đọc thơ Phạm Sỹ Sáu, luôn bắt gặp anh lính mê mải hát ca trên những vùng đồi rình rập hiểm nguy, nhưng đôi khi cũng nhìn thấy anh lính dằn vặt vì những được mất không của riêng mình: “Những người lính vào rừng tìm tượng Phật cho dân / Máu vẫn đổ cho chuông chùa ngân vang trầm quyện”. Ở những góc khuất trống vắng, Phạm Sỹ Sáu thả những ý nghĩ bay thật xa giúp thơ anh có thêm chiều kích: “Cuộc sống nổi trôi với bao điều nghiệt ngã, dễ vượt qua hơn hiểu một nụ cười / Đêm xôn xao khi tiếng súng vọng góc trời / Trong bóng tối chợt thấy Bay-on cười rạng rỡ”.
Mặc áo lính năm 21 tuổi, từ mùa xuân 1977 đến nay, Phạm Sỹ Sáu đã tích lũy được hàng trăm câu thơ ân nghĩa với đồng đội, với thời cuộc, nhưng dấu ấn của anh vẫn nằm ở những câu thơ viết trên xứ sở chùa tháp những ngày tình nguyện: “Chắc đất nước Khơ-me từ nghìn xưa đã ấm no / Nên hàng nghìn Áp-xa-ra trong đền không cô nào yếu ốm / Bất chợt tôi nghĩ đến nàng Hai, cô Tám / Chỉ sống trong dân gian, không được ở đền đài / Chưa có phù điêu tạc dáng những chàng trai / Đi giữ nước mà trong lòng – nhớ nước / Bao thế hệ hành quân ra phía trước / Có thế hệ nào giữ- nước-từ-xa không? / Câu hỏi làm tôi thổn thức nỗi lòng / Càng thổn thức khi đứng trước đền Ăng-ko-vát”.
Sở dĩ tôi tin những câu thơ này tiêu biểu nhất cho Phạm Sỹ Sáu vì thi ca chỉ bùng nổ khi người viết biết phân vân giữa cái phổ quát và cái khác biệt vừa trừu tượng vừa mệt mỏi, để từ đó cất lên tiếng nói gan ruột “Thành phố mình dư nhiều bài hát bâng quơ / Mà thiếu một khúc ca vinh danh người quả phụ”.
Sài Gòn, cuối năm 2009